Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne stanowią warunek konieczny ubezwłasnowolnienia (całkowitego lub częściowego). Jednak przepisy art. 13 i 16 kodeksu cywilnego wskazują również dodatkowo na przesłanki w postaci niemożności pokierowania swym postępowaniem (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub potrzeby pomocy w prowadzeniu swych spraw przez osobę, która ma być ubezwłasnowolniona (ubezwłasnowolnienie częściowe).
Co jest konieczne do ubezwłasnowolnienia?
Oznacza to, że samo istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń psychicznych nie jest wystarczające dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia (całkowitego lub częściowego). Konieczne jest ścisłe udowodnienie kolejnej przesłanki tj. powiązanej ze stanem zdrowia psychicznego niemożnością kierowania swym postępowaniem (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub istnieniem takich spraw, w których prowadzeniu osoba potrzebuje realnej pomocy (ubezwłasnowolnienie częściowe). Obie te przesłanki muszą istnieć w dacie orzekania przez sąd o ubezwłasnowolnieniu.
Zachowania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, które wykraczają poza kanony przyjęte w społeczeństwie, lecz nie wiążące się z przyczyną w postaci niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej bądź zaburzeń psychicznych, nie uzasadniają ubezwłasnowolnienia. Podobnie oceniać należy jednostki chorobowe, nie będące schorzeniami psychicznymi.
Kiedy nie jest możliwe orzeczenie ubezwłasnowolnienia?
Dla przykładu poniżej podam sytuację, w których nie jest możliwe orzeczenie ubezwłasnowolnienia.
Wstąpienie do sekty religijnej, zmiana światopoglądu i dotychczasowego trybu życia, jeśli nie wiążą się z przyczyną w postaci niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej bądź zaburzeń psychicznych, nie uzasadniają ubezwłasnowolnienia osoby, która takie zachowanie prezentuje (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 września 1994 r., I ACr 143/94).
Marnotrawstwo, niepołączone z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi nie może być podstawą ubezwłasnowolnienia (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 1977 r., II CR 58/78).
Proces miażdżycowy rozwinięty w stopniu odpowiednim do wieku nie może być uważany za chorobę psychiczną w rozumieniu art. 13 i 16 k.c. (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1976 r., II CR 471/76).
Przesłanką ubezwłasnowolnienia, czy to całkowitego (art. 13 § 1 k.c.), czy też częściowego (art. 16 § 1 k.c.) nie jest samo pijaństwo, lecz jego skutki, polegające z jednej strony na zaburzeniach psychicznych, np. o charakterze choroby psychicznej, a z drugiej – na tym, że alkoholik nie jest w stanie kierować swym postępowaniem, względnie że potrzebuje pomocy w prowadzeniu swych spraw (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1968 r., II CR 32/68).
Należy pamiętać, że instytucja ubezwłasnowolnienia służy dobru samego ubezwłasnowolnionego, a nie innych osób lub podmiotów.
Sąd rozstrzygając sprawę w przedmiocie ubezwłasnowolnienia nie kieruje się celem składającego wniosek, ale wyłącznie interesem osoby chorej. Za utrwalony w judykaturze uchodzi pogląd, że orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu powinno być celowe tzn. ma służyć niesieniu pomocy osobie, która ma być ubezwłasnowolniona w załatwianiu jej spraw osobistych lub majątkowych. Orzeczenie takie ma chronić ubezwłasnowolnionego, a także jego majątek i interesy. (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 lipca 2016 r., I ACa 140/16).
Przy rozstrzyganiu sprawy o ubezwłasnowolnienie istnieje konieczność udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy ewentualne ubezwłasnowolnienie leży rzeczywiście w interesie osoby, której takie żądanie dotyczy. W żadnym jednak wypadku ubezwłasnowolnienie nie może dotyczyć interesu wnioskodawcy (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2015 r., III CSK 149/14).
Ubezwłasnowolnianie całkowite jest nadzwyczajnym środkiem, który Sąd może orzec jedynie wówczas, gdy w sytuacji zdrowotnej oraz osobistej uczestnika jest to nieuniknione. Za jego orzeczeniem przemawiać powinno także dobro osoby ubezwłasnowolnianej, w tym uznanie, że musi on być zastosowany jako najbardziej optymalne w okolicznościach faktycznych sprawy narzędzie gwarantujące ochronę interesu osobistego (i) lub majątkowego podmiotu, którego orzeczenie tej treści ma dotyczyć. W związku z takim charakterem rozstrzygnięcia, wykluczone jest by sięgać po ten środek dla dobra autora wniosku, otoczenia osoby chorej, chociażby rekrutowało się z grona najbliższej rodziny czy, tym bardziej, innych podmiotów (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2014 r., I ACa 1202/14).
Pozdrawiam
Michał Gruchacz
* Tekst nie stanowi porady ani opinii prawnej jest wyłącznie poglądem autora.
