Myślę, że przed odpowiedzią na pytanie postawione w temacie dzisiejszego tekstu warto wskazać dla porządku kilka uwag wstępnych dotyczących roszczenia o zachowek.
Po pierwsze uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku na podstawie ustawy, ale nie zostali jednak spadkobiercami np. na skutek sporządzenia testamentu przez spadkodawcę.
Po drugie wysokość zachowku uprawnionego z reguły wynosi ½ wartości jego udziału spadkowego (tego co otrzymałby uprawniony gdyby dziedziczył na podstawie ustawy). Wyjątkiem jest uprawniony, który jest trwale niezdolny do pracy oraz uprawniony będący małoletnim zstępnym – w przypadku takich uprawnionych wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości ich udziału spadkowego.
Po trzecie przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Po czwarte uprawniony do zachowku może dochodzić zapłaty zachowku ( pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia) od spadkobiercy tylko jeżeli nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku, czy zapisu.
Przechodząc teraz do odpowiedzi na pytanie czy darowizny dokonane przez spadkodawcę doliczane są do podstawy obliczenia wysokości zachowku należy sięgnąć do treści art. 993 i art. 994 kodeksu cywilnego.
Zgodnie z treścią art. 993 kodeksu cywilnego przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Oznacza to, że przepis ten nakazuje doliczać do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę. Co istotne uwzględnieniu podlega każda darowizna dokonana przez spadkodawcę zarówno na rzecz osoby uprawnionej do zachowku, innych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak i osób obcych. Doliczanie darowizn stwarza możliwość obliczenia i dochodzenia zachowku gdy wartość aktywów spadkowych jest równa zeru lub jest nawet ujemna.
Jak uwzględnić darowiznę przy obliczaniu zachowku?
Wobec powyższego pierwszą czynnością konieczną do obliczenia zachowku jest ustalenie tzw. czystej wartości spadku. Jest to możliwe przez zrobienie zestawienia i wyceny wszystkich praw (aktywów) należących do spadku, a następnie odjęcie od tej wartości długów spadkowych (pasywa). Należy pamiętać jednak o tym, że zgodnie z treścią art. 993 kodeksu cywilnego długi spadkowe (pasywa) takie jak zapis i polecenie nie należy odejmować od aktywów spadku. Do obliczonej w ten sposób wartości należy doliczyć następnie darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Doliczanie dokonanych przez spadkodawcę darowizn do podstawy obliczenia wysokości zachowku jest wyrazem dążenia do sprawiedliwego ukształtowania spadkobiercami i uprawnionymi do zachowku. Takie rozwiązanie zapobiega sytuacji, w której spadkodawca uprzywilejowuje spadkobierców kosztem uprawnionych do zachowku poprzez dokonanie już za życia darowizn wyczerpujących swój cały (prawie cały) majątek. Brak takiej regulacji doprowadziłby do możliwości prostego obchodzenia przez przyszłego spadkodawcę przepisów o zachowku.
Jednak nie wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę są doliczane do podstawy obliczenia zachowku. Wyjątki od tej zasady wprowadza art. 994 kodeksu cywilnego.
Po pierwsze zgodnie z treścią tego przepisu do podstawy obliczenia zachowku nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych. Chodzi o wszelkiego typu prezenty świąteczne, imieninowe, urodzinowe, ślubne itp. Jednak darowizny te mają być drobne tj. obiektywnie mało wartościowe. Przy ocenie tej znaczenie ma też sytuacja majątkowa spadkodawcy (darczyńcy), która może wpłynąć na podniesienie pułapu drobnej darowizny. Zwyczajowe darowizny związane są z różnymi uroczystościami rodzinnymi lub osiągnięciami osobistymi obdarowanego (np. ukończenie studiów). Darowizna mająca na celu wyposażenie kogoś w związku z usamodzielnieniem się czy darowizna służąca uregulowaniu spraw majątkowych na wypadek śmierci nie ma takiego charakteru. Regulacja ta dotyczy każdej darowizny bez względu na osobę obdarowanego i czas dokonania darowizny.
Po drugie do podstawy obliczenia zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz osób trzecich (nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku), które zostały dokonane przed więcej niż 10 laty przed otwarciem spadku. Warto zaznaczyć, że to ograniczenie czasowe nie dotyczy darowizn dokonanych na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowków. Darowizny takie podlegają zaliczeniu bez względu na datę ich dokonania.
Po trzecie do podstawy obliczenia zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się darowizn dokonanych przez spadkodawcę w czasie gdy nie miał żadnych zstępnych (dzieci). Wyłączenie to nie dotyczy to jednak w przypadku gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się pierwszego zstępnego – wówczas taka darowizna jest doliczana do podstawy obliczania wysokości zachowku. Podsumowując można powiedzieć, że dolicza się darowizny uczynione na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się pierwszego zstępnego.
Po czwarte do podstawy obliczenia zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed zawarciem z nim małżeństwa. Regulacja ta dotyczy darowizn dokonanych na rzecz osób trzecich.
Jeśli potrzebujesz pomocy z zakresu prawa spadkowego, zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią.
Więcej informacji na temat zachowku znajdziesz:
Gdy sytuacja pozwanej przemawia za obniżeniem wysokości zachowku
* Tekst nie stanowi porady ani opinii prawnej jest wyłącznie poglądem autora.
Pozdrawiam
Michał Gruchacz
